Thủy điện Hòa Bình do Liên Xô giúp đỡ xây dựng năm 1979, hòa lưới tổ máy số 1 vào cuối năm 1988, với tổng công suất lắp đặt là 1.920 MW. Trải qua 30 năm vận hành, Thủy điện Hòa Bình đã thực sự phát huy vai trò là công trình thủy điện chiến lược đa mục tiêu, hồ chứa công trình đã tham gia điều tiết cắt lũ, giảm lũ hiệu quả cho hạ du. Việc vận hành, điều tiết hồ chứa thuỷ điện Hoà Bình với dung tích 9 tỷ m3 đã giúp cho vùng đồng bằng Bắc Bộ cơ bản không còn xảy ra tình trạng ngập lụt. Trong 30 năm qua kể từ khi nhà máy đi vào vận hành đến nay đã xuất hiện hàng chục trận lũ lớn trên 10.000 m3/s; điển hình là các trận lũ lớn lịch sử xuất hiện vào tháng 8/1996 có lưu lượng hơn 22.650 m3/s; trận lũ muộn xuất hiện tháng 10/2017 (khi hồ chứa đã đầy) có lưu lượng gần 16.000 m3/s với những diễn biến rất phức tạp, khó lường nhưng đều được chế ngự; giữ vững an toàn công trình và vùng hạ du đồng bằng Bắc Bộ.
Thủy điện Hòa Bình là công trình thủy điện lớn thứ 2 ở Việt Nam và cũng là một trong các công trình thủy điện lớn nhất Đông Nam Á, là nguồn điện chủ lực của hệ thống điện Việt Nam, góp phần đưa quy mô nguồn điện Việt Nam đứng thứ 25 trên thế giới và đứng thứ 2 ASEAN, đóng góp thiết thực vào công cuộc phát triển kinh tế - xã hội và sự nghiệp Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa đất nước.
Trước năm 2010, khi chưa có các thủy điện bậc thang trên (Sơn La, Lai Châu, Huội Quảng, Bản Chát), Thủy điện Hòa Bình là nguồn điện có công suất lắp đặt lớn nhất ở Việt Nam và khu vực Đông Nam Á. Sản lượng điện trung bình hàng năm đạt xấp xỉ mức thiết kế (8,16 tỷ kWh). Riêng trong thời kỳ đầu vận hành, điện sản xuất chiếm tỷ trọng khoảng 35-40% toàn hệ thống, đáp ứng dư thừa nhu cầu điện khu vực miền Bắc; đồng thời cung cấp một phần sản lượng điện rất lớn cho miền Nam, góp phần giải quyết tình trạng thiếu điện nghiêm trọng ở miền Nam khi đó. Từ năm 2010 trở đi, sau khi các bậc thang thủy điện lớn phía trên lần lượt đưa vào vận hành, sản lượng điện của thủy điện Hòa Bình tăng vọt lên xấp xỉ 10,1 tỷ kWh/năm (tăng 24,2% so với sản lượng thiết kế ban đầu); riêng năm 2017, lập kỷ lục 11,25 tỷ kWh và năm 2018 dự kiến cũng đạt trên 11 tỷ kWh. Đến nay sản lượng điện sản xuất của Nhà máy lũy kế đã đạt 228 tỷ kWh.
Với quy mô là nhà máy thủy điện lớn trong hệ thống điện quốc gia, thủy điện Hòa Bình được đảm nhận vai trò chính trong việc điều chỉnh tần số và điện áp của hệ thống điện Quốc gia. Bên cạnh nhiệm vụ chính là cắt lũ, giảm lũ và phát điện, thủy điện Hòa Bình còn đóng vai trò quan trọng trong việc cấp nước chống hạn phục vụ sản xuất nông nghiệp cho các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, cải thiện giao thông thủy trên sông Đà, sông Hồng và tăng cường nguồn nước phục vụ nhu cầu dân sinh và các hoạt động sản xuất khác. Lượng nước xả từ hồ Hòa Bình phục vụ sản xuất nông nghiệp cho nhiều tỉnh thành ở đồng bằng Bắc bộ chiếm khoảng 65-70% tổng lượng xả từ tất cả các hồ thủy điện lớn ở phía Bắc. Không chỉ vậy, trong suốt mùa cạn, nhà máy thực hiện phương thức phát điện duy trì dòng chảy tối thiểu luôn lớn hơn dòng chảy tự nhiên để nâng mức nước hạ lưu thêm từ 0,6÷2,5 m, giúp cho các phương tiện thủy trên sông Đà và sông Hồng được lưu thông dễ dàng; tạo điều kiện kết nối giao thương giữa khu vực miền núi Tây Bắc với Đông Bắc Bộ thuận tiện hơn.
Không chỉ thực hiện tốt các nhiệm vụ chống lũ và phát điện, hàng năm, Công ty Thủy điện Hòa Bình còn đóng góp nguồn kinh phí đáng kể vào ngân sách của Nhà nước và địa phương. Những năm gần đây, Công ty đã nộp ngân sách cho tỉnh Hòa Bình 1.000 - 1.400 tỷ đồng/năm, nộp thuế tài nguyên cho tỉnh Sơn La 300-450 tỷ đồng/năm, đóng góp tiền dịch vụ môi trường rừng cho 6 tỉnh thuộc lưu vực phía thượng nguồn sông Đà trên 200 tỷ đồng/năm. Với lợi thế Nhà máy ngầm trong núi, đập và hồ chứa lớn, có nhiều quần thể kiến trúc, cảnh quan đẹp, Công ty Thủy điện Hòa Bình đã phối hợp cùng ngành du lịch tỉnh Hòa Bình để khai thác nhiều loại hình dịch vụ du lịch phù hợp, tạo công ăn việc làm cho người dân địa phương. Đồng thời, Công ty Thủy điện Hòa Bình luôn nỗ lực phối hợp với chính quyền trong việc bảo vệ hồ chứa, phòng chống các hoạt động xâm lấn trái phép gây ảnh hưởng đến tài nguyên và môi trường nước.
Với những đóng góp hết sức to lớn cho phát triển kinh tế xã hội của đất nước, ngày 20/01/2017, Thủ Tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 99/QĐ-TTg về việc đưa Nhà máy Thủy điện Hòa Bình vào danh mục công trình quan trọng liên quan đến An ninh quốc gia. Đến tháng 7/2018, Nhà máy thủy điện Hòa Bình được vinh danh trong chương trình “Vinh quang Việt Nam - Dấu ấn những công trình”, trở thành niềm tự hào to lớn về ý chí và nghị lực phi thường của người công nhân điện Việt Nam.
Theo EVN